Zaman kavramının izafiyet teorisi dışında biyolojik olarak ifade edilmesine kısa bir bakış…
Zamanı algılama duygumuz, tüm deneyim ve davranışlarımız için bir yapı taşıdır, ancak bu duygu bir akordeon gibi genişleyen ve daralan, kararsız ve öznel de bir yapıdır. Duygularımız, müzik ve çevremizdeki olaylar, bizim için zamanı hızlandırma veya yavaşlatma gücüne sahiptir. Televizyonda izlediğimiz dizilerde kızgın yüzleri mutlu olanlardan, örümcekleri kelebeklerden ve kırmızı rengi maviden daha uzun bir süre zarfı olarak algılarız. Tenceredeki ısınmakta olan suyu izlediğimizde su asla kaynamaz veya biz eğlenirken zaman uçar gider.
Şekil 1 Ventral tegmental bölgenin MRI taraması görüntüsü
Geçen ay Nature Neuroscience’da, İsrail’deki Weizmann Bilim Enstitüsü’ndeki üç araştırmacı, zaman deneyimimizi neyin uzatıp kısalttığına dair bazı önemli yeni kavramlar sundu. Zaman algısı ile ödüller ve cezalar yoluyla öğrenmemize yardımcı olan mekanizma – Ödül yolu beynin merkezindeki ventral tegmental alan adlı bir bölgeden başlıyor. Burada özel nöronlar size sarsıcı bir haz veren ve sizi iyi hissettiren dopamin nörotransmitterini salgılıyor. Bu davranışı gelecekte de sürdüreceğinizden emin olmak için, ödül yolu beynin hafıza ve davranışları kontrol eden bölümleriyle bağlantılı. [1] – arasında uzun süredir şüphelenilen bir bağlantı olduğuna dair kanıt buldular. Ayrıca, zaman algısının beynimizin bir sonraki adımda ne olacağına dair sürekli güncellenen beklentilerine bağlı olduğunu da gösterdiler.
Zaman algımızın nasıl oluştuğuna dair “pacemaker-accumulator” modeline göre, pacemaker iç saat rolünü üstlenerek sürekli atım ürettir ve bir accumulator bu atımları sayar. Daha sonra bu atımlar geçmiş deneyimlerimizle karşılaştırdığımız bir çalışma belleği aşamasından sonra zaman dilimine ilişkin karar vermemizi sağlar. Bütün bunların ardından pacemaker ile accumulator arasında hipotetik bir kapının dikkat tarafından kontrol edildiği düşünülerek modele “attentional switch” ekleniyor. [2]
Zamanın geçişine dikkat ettiğimizde hipotetik sayaç daha fazla atım biriktiriyor ve bu nedenle gerçekte geçen zamandan daha uzun bir süre geçtiğine karar veriyoruz. Suyun başında kaynamasını beklediğimizde uzun süredir kaynamıyormuş gibi gelmesinin sebebi aslında dikkatimizin başka bir şeye değil, zamanın geçişine odaklanması.
Bunların yanında onlarca yıllık araştırmalar, bir nörotransmiter olan dopaminin zamanı nasıl algıladığımızda kritik bir rol oynadığını gösteriyor. Bazı araştırmalar, artan dopaminin hayvanın iç saatini hızlandırdığını ve bunun da zamanın geçişini arttırdığını bulmuş; bazı araştırmacılar ise dopaminin olayları hızlandırdığını ve daha kısa süreli görünmesini sağladığını bulmuşlardır. Yani hayvanlar, dopaminerjik aktivasyon arttırıldığında zamanı olduğundan daha kısa algılarken, dopaminerjik aktivite baskılandığında zamanı olduğundan daha uzun algılamışlar. Bu değişim sadece dopamin nöronları manipüle edildiğinde gözlenmiş ve manipülasyon ortadan kalktığında hayvanların (sıçanların) zaman algıları normal seyrinde devam etmiş.[2] Keyif aldığımız zaman vücudumuzdaki dopamin arttığı için zaman daha hızlı akar.
Dopaminin hem zaman algısı hem de öğrenme süreçleri için ortak bir temel olması tesadüften fazlasıdır. Öğrenmenin kendisi bir olayın diğerine zaman içinde bağlanmasını gerektirir. Portekiz’deki Champalimaud Vakfı’ndan bir sinirbilimci olan Joseph Paton, “Gerçekten, pekiştirmeli öğrenme algoritmalarının özünde zamanla ilgili bilgiler var” diyerek bu konuyu doğrulamıştır. Ancak bilim adamları, pekiştirmeli öğrenmenin ve zaman algısının beyinde nasıl ve nerede entegre edildiğini henüz çözebilmiş değiller. İkisi de aynı nörotransmiter sistemini kullanıyorlarsa pekiştirmeli öğrenme zamanlamayı nasıl etkiler sorusu hala araştırma konusu.
Kaynakça ve İleri Okumalar:
[1] NURAL, K. (2018), Beyindeki Ödül Mekanizması Nasıl Çalışır?, 27 Mayıs 2021 tarihinde : https://noroblog.net/2018/04/05/beyindeki-odul-mekanizmasi-nasil-calisir/
[2] VATANSEVER, G. (2019), Beyinde Zaman Algısı ve Dopamin, 28 Mayıs 2021 tarihinde:https://noroblog.net/2019/06/05/beyinde-zaman-algisi-ve-dopamin/
[3] CEPELEWICZ, J. (2020), Reasons Revealed for the Brain’s Elastic Sense of Time https://www.quantamagazine.org/reasons-revealed-for-the-brains-elastic-sense-of-time-20200924/
[4] Toren, I., Aberg, K. C., & Paz, R. (2020). Prediction errors bidirectionally bias time perception. Nature Neuroscience, 23(10), 1198–1202. https://doi.org/10.1038/s41593-020-0698-3
Görsel Kaynakça:
Şekil 1 https://i1.wp.com/knowingneurons.com/wp-content/uploads/2016/03/image.png?ssl=1
